Van cranberries en rare standbeelden

Het was nat. Ik nam de bus naar Hoorn, twee dorpen verderop. Bij de oude bakstenen kerk liet ik met er weer uit zetten en wandelde over de natte klinkers. Hoorn is een langgerekt dorp met van oorsprong verspreide bebouwing van boerderijen en woningen. Dankzij de bouw van enkele nieuwbouwwijkjes is Hoorn vanaf het midden van de jaren zeventig groter geworden. Hoorn is van oorsprong een agrarisch dorp waar veehouderij de voornaamste inkomensbron was. Tegenwoordig wordt meer geld verdiend aan het toerisme en zijn er nog maar enkele actieve veehouders over.
Eén van de oudste gebouwen van het dorp is de strandvonderijschuur, nog vrijwel in oorspronkelijke staat. Vroeger werden hier de gejutte spullen opgeslagen, tegenwoordig is het een opslagplaats voor alle verenigingen op Oost-Terschelling.
Karakteristiek is middeleeuwse Sint Janskerk. De kerk is in de dertiende eeuw gebouwd, en is de oudste kerk van Terschelling. Bij de kerk staat de Sjouw, een bal die gehesen werd om aan het werkvolk in de wijde omtrek de tijd voor de middagpauze aan te geven.
Hoorn is van oorsprong een agrarisch dorp waar veehouderij de voornaamste inkomensbron was. Tegenwoordig wordt meer geld verdiend aan het toerisme en zijn er nog maar enkele actieve veehouders over.
Na een rondje om de kerk gelopen te hebben liep ik naar het fietspad dat achter het dorp langs de oost- en westkant van het eiland verbindt. Wandelend naar de westkant heb je de duinen met de al fraaie herfstkleuren aan je rechter- en de bebouwing aan je linkerhand. De regen ging gestaag door en zo ook de hondjes en ik. Vandaag een kortere wandeling, na de uitstap op de Noordsvaarder gisteren. Hiko’s knie houdt zich goed, maar dat moet ook zo blijven! Geen mul zand dus vandaag!
De herfst is hier al duidelijk verder dan op het vaste land. Enkele fietsers passeerden ons, gekleed in regenjassen in vrolijke kleuren, die mooi afstak tegen de grijze lucht.
We liepen langs de Koegelwieck, een duingebied ten noorden van de dorpen Formerum, Lies en Hoorn. Het duingebied is ruim 400 hectare groot en strekt zich uit van het Noordzeestrand tot aan de binnenduinrand.
Een groot deel van het gebied bestaat uit droge duinen met een buntgrasvegetatie of een vegetatie van fijn schapengras. Het noordelijke deel van het gebied bestaat uit een grote lage vallei met vegetaties van cranberry, knopbies en diverse soorten wilde orchideeën.
Een vallei in het zuidoosten staat bekend onder de naam Hoornermiede en werd gebruikt door bewoners voor het weiden van vee. In de vallei is een uitgebreide vegetatie van de klokjesgentiaan. Een vallei in het zuidwesten staat bekend onder de Liesingerplak (naar het dorp Lies), is 's winters in gebruik als ijsbaan en heeft een uitgebreide groeiplaats van ondergedoken moerasscherm. Ook komen hier vlottende bies en veelstengelige waterbies voor.
De herkomst van de naam Koegelwieck is niet bekend. Er wordt wel gesuggereerd dat de naam afkomstig is uit de tijd van de Franse bezetting rond het jaar 1800.

We waren nat bij thuiskomst, en gelukkig was er een overkapping op de plaats naast het huisje. Daar had Irma de tafel gedekt en koffie en thee stonden al klaar. Wat een luxe! Normaal doe ik dat altijd thuis, en nu is alles al kant-en-klaar! De hondjes lagen binnen lekker te slapen. Onze gastvrouw kwam ook de kippen voeren en een bakkie doen, en twee zielen één gedachte: we wilden elkaar allebei uitnodigen voor het eten zaterdagavond. Uiteindelijk kregen we voor elkaar dat Irma en ik voor het eten zouden zorgen, en dat we vanavond nog een bakkie bij onze gestvrouw gingen doen.
De hondjes lagen binnen braaf te slapen, of… Het was wel heel stil. Door het zijraam boven het bed spiekte ik of alles wel in orde was. En ja hoor… Tora had weer wat. Ze had natuurlijk Hiek op mijn bed zien liggen eergisternacht en dacht nu: dat kan ik ook! Heel haar houding was van de prins geen kwaad, en ik stormde meteen naar binnen en stuurde haar van bed af. “Hm… Dat was niet de bedoeling!” leek ze te denken, en daarin had ze haar gelijk ook, natuurlijk. Dit herhaalde zich nog twee keer en toen legde ze zich er bij neer. Op de grond, wel te verstaan!
’s Middags deden we boodschappen bij de Coop in Midsland. We gingen inspecteren of ze de ingrediënten hadden voor de geplande maaltijd morgen. Irma had een subliem idee: je neemt een Italiaanse bol, snijdt een kapje er af en holt hem uit. De lege bol vul je met kaasfondue en dan kun je aan het fonduen! De bollen bleken er te zijn, en ook hadden ze een echte Terschellinger specialiteit: de pondkoek.

Zo kun je hem maken:
Ingrediënten
- 1 pond tarwebloem
- ½ pond gele basterdsuiker
- 100 gram gesmolten boter
- 2 deciliter melk
- een snufje zout
- 6 theelepels koekkruiden
- 1 theelepel bakpoeder
- eventueel 1 theelepel koriander

Bereiding
Roer de suiker, de gesmolten boter, het zout en de kruiden met de melk door elkaar tot een papje. Voeg daaraan het meel toe, vermengd met het bakpoeder. Leg het deeg een paar dagen op een koele plaats en laat het rusten. Smeer een bakplaat in met boter.
Leg het deeg “in vorm” op de beboterde plaat. Vorm: een pondkoek is ongeveer 25cm lang en 15cm breed, waarbij de randen iets worden afgerond. De deegplak heeft een dikte van een halve centimeter. Bak de koek in 40 minuten op 175 graden in de oven.

Aansluitend gingen we naar de Cranberryschuur op Formerum. Hier volgden we de presentatie over het cranberryverhaal.
Rond het jaar 1839 spoelden na een schipbreuk, vaten gevuld met harde rode bessen aan op het strand van Terschelling. Jutters die dachten dat ze vaten wijn hadden gevonden, waren zeer teleurgesteld toen ze ontdekten dat de inhoud uit zure rode bessen bestond. De vaten werden in de duinvalleien leeggegooid en zo ontstond een unieke cultuur ver van de bakermat Amerika.
In 1869 bleken vele duinvalleien op het eiland al bedekt te zijn met een heideachtige vegetatie. In dat jaar ontdekte Botanicus Bioloog Holkema, dat het hier ging om de in Europa unieke ‘Aiton Oxycoccus Macro Carpon’, in de volksmond de Cranberries genoemd. Naar later bleek, kwam deze harde bes uit de noordelijke staten van Amerika. Indianen in die streken gebruikten het sap voor behandeling van pijlwonden, het verven van hun kleren en ter bescherming tegen blaasontsteking.
Rond 1900 ontdekten de eilanders dat deze vreemde harde zure bessen enorm veelzijdig zijn en begon men ze te plukken en te eten. Vanaf 1910 werd de Cranberrycultuur, meer commercieel aangepakt. Vele Terschellinger pachters volgden elkaar in de loop der jaren op. De Cranberryvelden worden nu door ons gepacht van Staatsbosbeheer.
Voorheen werden alle bessen voornamelijk naar Engeland geëxporteerd, maar dat is nu veranderd. Vooral de laatste jaren heeft Nederland de veelzijdigheid en geneeskracht van deze paarsrode vrucht ontdekt. Het gevolg hiervan is dat nu de totale oogst verwerkt wordt tot een groot aantal producten.
Nergens anders op de wereld worden ecologische cranberries geoogst dan op Terschelling. De oogst van de Terschellinger cranberries vindt plaats gedurende de maanden september en oktober. De hoeveelheid van de oogst vertoont een zeer grillig verloop. Omdat de cranberry een puur wilde vrucht is, zijn cultuurtechnische maatregelen zoals bemesten, bevloeien, verzanden e.d. niet toegestaan. De opbrengst is dan ook volledig afhankelijk van de natuurlijke omstandigheden.
De cranberry is een zeer sterke plant, maar is erg gevoelig voor nachtvorst. De periode tweede helft mei tot eerste helft juni, als de plantjes bloeien, is een gevaarlijke periode voor de bloesem. De oogst wordt uigevoerd door ervaren plukkers, die met harkbakken de besjes van de struiken rissen. Een gedeelte wordt ook nog met de hand geplukt. Het betreft hier de bessen die bestemd zijn voor de versmarkt, die dus volledig onbeschadigd in doosjes in de winkels aangeboden worden.
Dagelijks wordt de handgeplukte oogst op het bedrijf aangeleverd. Indien de bessen droog zijn, kunnen ze direct op de sorteermachine gesorteerd worden. Anders dienen ze eerst in een silo gedroogd te worden. De Cranberries worden via schudzeven naar grootte gesorteerd. De grootste soort is voor de versmarkt, de tweede soort is voor de productie van sap, wijn, siroop etc., de kleinste soort is bestemd voor jam, compote, azijn e.d.
De cranberry bevat behalve vitamine C ook proanthocyanidinen (onder meer epicatechine). Deze stoffen zorgen er niet alleen voor dat bacteriën zich niet aan de blaaswand kunnen hechten, ze zorgen er ook voor dat al aan de blaaswand gehechte bacteriën worden losgeweekt. De bessen zijn hierdoor waarschijnlijk effectief bij het bestrijden van blaasontsteking bij vrouwen. Er zijn aanwijzingen dat de bessen zouden helpen bij het voorkomen van maagzweren en bij het voorkomen van tandplaque. Ook is er onderzoek gaande naar een mogelijk tumorremmende werking van de cranberry.
De bessen bevatten ook oxaalzuur, benzoëzuur en isoforon. Het gebruik van grote hoeveelheden kan misselijkheid en diarree veroorzaken.
Hierna mochten we proeven van de verschillende drankjes al of niet met alcohol die ze hier maken. Het was een leuk plekje om een aandenken mee te nemen. Zo hadden ze ook zwarte-, groene- en rooibosthee met cranberry!

Vanmiddag ging Irma mee de honden uitlaten. Het was droog, waaide wel, maar was niet echt koud. Formerum gold in de Middeleeuwen als het grootste en belangrijkste dorp van oost Terschelling. Het dorp wordt in middeleeuwse documenten vaak aangeduid als Viveporten, Vijfpoort. De naam schijnt vooral te wijzen op een klooster dat hier ooit heeft gestaan. In de oudste kerkenlijst van Westergo uit plm. 1270 wordt ook de kerk van Formerum genoemd gewijd aan Sint Pieter. Formerum had in die tijd een eigen parochie en een eigen pastoor. Omdat Formerum rond 1400 in belang voorbij wordt gestreefd door de dorpen Midsland en Hoorn, wordt vanaf 1440 geen nieuwe pastoor aangesteld, maar wordt de parochie vanuit Midsland bestuurd. De kerk van Formerum bestond nog in 1570, maar lijkt niet lang daarna te zijn verdwenen. Waarschijnlijk is de kerk ernstig verwaarloosd tijdens en na de reformatie en afgebroken.

Ter ere van Willem Barentsz staat een standbeeld in Formerum, waar hij rond 1550 geboren werd. Over zijn jeugd is vrij weinig bekend. Hij wordt bekend door drie pogingen om langs het noorden van Europa en Azië in Indië te komen.
Aanvankelijk vaart Willem Barentsz op Spanje en de Middellandse Zee. In 1597 publiceert hij, samen met zijn adviseu Petrus Plancius, het werk Nieuwe beschrijvinghe ende caerteboeck van de Middelandtsche Zee uit.
Na twee eerdere pogingen wordt in 1596 de derde en laatste poging om een Noordelijke Doorvaart te vinden ondernomen. Aanvankelijk begint de tocht hoopgevend. Barentsz ontdekt nieuw land. Eerst een eiland dat hij Veere eiland (het huidige Bereneiland) noemt en vervolgens een gebied dat hij de naam Het Nieuwe Land (het huidige Spitsbergen) noemt. De twee schepen waarmee de expeditie is begonnen, splitsen bij een terugkeer op Bereneiland. Het schip van Jan Corneliszoon Rijp probeert westelijk van Spitsbergen een doorvaart te vinden en Barentsz besluit de zeeën tussen Spitsbergen en Nova Zembla te onderzoeken. Samen met zijn bemanning weet hij de noordpunt van Nova Zembla te bereiken, maar dan komt het schip vast te zitten in het ijs. Van wrakhout van het schip besluiten Barentsz en zijn mannen in september 1596 een huis te bouwen waarin de winter kan worden doorgebracht. Dit huis wordt bekend onder de naam Het Behouden Huys.
Als de lente is aangebroken besluiten de zestien expeditieleden een sloep te maken waarmee men terug kan reizen naar de bewoonde wereld. Willem Barentsz sterft echter een week na vertrek. De rest van de bemanning weet wel in leven te blijven en wordt opgepikt door een Nederlands handelsschip. Resten van Het Behouden Huys werden in 1871 door de Noorse walvisvaarder Elling Carlsen teruggevonden.
Scheepstimmerman Gerrit de Veer, die aanwezig was tijdens zowel de tweede als derde tocht van Willem Barentsz, maakte een verslag van de reis waardoor de gebeurtenissen bekend werden.
Tora zag de versteende man zitten achter zijn tafeltje en blafte hem aan. Vreemd… hij gaf geen reactie. Argwanend kwam ze dichterbij, wel vanaf zijn rug om uiteindelijk vanaf zijn zijde over zijn leeswerk heen hem een hele grote mond te geven. Het geeft ook geen pas om daar als een standbeeld te zitten… Rare man!

Karakteristiek voor het zicht op het dorp is de voormalige korenmolen, de Koffiemolen. Dit is de enige molen op Terschelling. Oorspronkelijk stond hij bij de buurtschap Dellewal bij West-Terschelling, maar in 1876 werd hij door de molenaar van Formerum opgekocht en naar Formerum verplaatst. De oude molen van Formerum, die nog uit de zestiende eeuw stamde, was in 1888 afgebroken. De huidige korenmolen verkeert in goede staat, maar wordt sinds 1964 niet meer gebruikt voor het malen van koren. Tegenwoordig is er een koffiehuis in gevestigd.
Irma heeft motortjes in haar wielen en sinds enkele maanden zijn de oude vervangen door een moderner systeem. Voordeel is dat ze geen batterijen hoeft mee te slepen en te vervangen onderweg, nadeel is dat deze wielen beveiligd zijn. Het is namelijk een Amerikaans systeem, en veel voor oudjes gebruikt. Zij mogen niet te hard rijden en vooral ook niet te hard van heuveltjes af rijden, dus hebben ze er een rem in gebouwd. Aan de ene kant moeten ze dus de zwieper die Irma het wiel geeft versterken, maar aan de andere kant remt hij ook weer af. Arme Irma werd en wordt er doodmoe van. Het leidt er toe dat ze de rolstoel ook steeds minder pakt en ze dus minder mobiel is. Er wordt aan gewerkt om het probleem op te lossen, maar vooralsnog zit ze er mee.
Ander punt was dat Tora alsmaar niet wil poepen. Ze maakt wel aanstalten (kan altijd al vreselijk mutsen totdat ze het goede plekje eindelijk heeft gevonden) maar ze gaat maar niet poepen. Thuis aangekomen maakte ik nog een extra rondje met Toetje terwijl Hiko bij Irma bleef.

We liepen langs het wrakkenmuseum, dat is gevestigd in Formerum in een authentieke Terschellinger boerderij. Het dragende gedeelte is gemaakt van de restanten van het Noorse barkschip CYPRIAN dat in 1905 bij Terschelling verging.
Verveling is geen optie in dit museum, je blijft je verbazen over de voorwerpen die er aanwezig zijn. De eigenaar van dit museum, Hille van Dieren, verzamelt sinds 1975 stukken uit wrakken rondom Terschelling. Een gedeelte van het museum is binnen en een gedeelte staat buiten opgesteld. Buiten vind je de grotere stukken, zoals kanonnen en de toren van een Engelse onderzeeboot.
Strandjutters zijn illegale werkers. Zij 'ontfermen' zich over zaken die niet de hunne zijn. Maar zij nemen het niet zo nauw met de regels van het spel. Regels zijn er om te worden nageleefd. Maar als regels worden nageleefd, is het uit met het spel. Ook met dat van de strandjutter. Alles wat aanspoelt heeft in principe een eigenaar. In vele gevallen kan een verzekeringsmaatschappij aanspraak maken op 'zijn' aanspoelsel. Wanneer op het terrein van de strandvonderij dingen van waarde, afkomstig uit zee, liggen opgeslagen, is het gebruikelijk dat deze van tijd tot tijd via openbare verkopingen van de hand worden gedaan. Er komen daartoe advertenties in de dagbladen. De maatschappij kan tegen vergoeding van het borgloon recht doen gelden op de spullen. Anders wordt het publiek verkocht en krijgt de vinder een derde deel van de opbrengst van zijn geveilde vondsten.
Met heel veel aanspoelsels gebeurt dit echter niet. Daar zorgen de strandjutters voor. De spoeling op het strand is de laatste jaren erg dun geworden. De buit wordt kleiner en moet door de jutters gedeeld worden. Wie het eerst komt, het eerst maalt. De romantiek van vroeger is niet meer.
De burgemeesterstrandvonder heeft jaarlijks nog een vaatje olie, een stuk of 20 balken van een meter of vier en een dooie zeehond om te noteren. Daar blijft het doorgaans bij. De rest wordt door de jutters weggekaapt. Maar erg opzienbarend is het allemaal niet meer. Schepen zijn zeewaardiger dan vroeger, hebben hun deklast beter verpakt, dikwijls in containers. Gelukkig voor de jutters is er de laatste 15 jaar toch nog een aantal containers overboord geslagen. Zo kon men zich o.a. te goed doen aan plastic bekers, sigaretten, bevroren kalkoenen, Russische koelkasten, bleekwater, overhemden, speelgoed en veel nieuw hout. De containers met schoenen die aanspoelden worden hier de “schoenami”genoemd! Veel verdween buiten het zicht van de strandvonder want een jutter is 'een legale jatter' met zijn eigen normen en waarden!
Naast het wrakkenmuseum stond in een tuin het volgende standbeeld, dit keer van een koe. Tora blafte ook hier het vreemde wezen aan. Wat bezield die lui hier om overal maar stil te staan? Ze snapt er werkelijk niets van, en poepen… ho maar!

’s Avonds warmden we het restje rode kool met hachee en rijst op. We dronken nog een bakkie bij Hedy en zagen op het nieuws dat er storm op komst was morgen. Wauw… en toen kwamen Hedy en haar twee pleegkinderen met het idee om Irma te helpen met de rolstoel om een boswandeling te maken morgen. Ik besloot om dan eerst het terrein met de honden ’s morgens te verkennen.
Het was een lange dag geweest en voldaan kropen we ons bedje in.