Lezing: Zin en onzin van dominantie

Door Willie van der Veldt

“Iedereen die een hond heeft en zich wil gaan verdiepen in opvoeding en training, kreeg tot nu toe te horen dat het belangrijk is dat de hond moet weten dat hij onderaan in de rangorde staat. We leerden dat een hond een roedeldier is en in een roedel zou een strikte hiërarchie heersen, ieder dier zou zijn eigen plaats in de rangorde hebben en hoe hoger de plaats in de rangorde, hoe meer privileges dat individu heeft. Een hond zou zijn eigenaar altijd als ranghoger moeten beschouwen. Als de eigenaar dat namelijk niet zou zijn, zou de hond de leider moeten worden, want democratie is een gegeven wat de hond niet kent. Je bent óf ranghoger óf ranglager, een tussenweg zou er niet zijn.
De rangordeverhouding blijkt echter maar voor een beperkt deel van invloed op het gedrag van de hond. Het is een misverstand om te denken dat alle gedrag gestuurd wordt door en vanwege een bepaalde rangordepositie. De misverstanden ontstonden doordat onderzoeksresultaten naar gedrag van kippen en apen gekopieerd zijn naar gedrag van honden. Bij kippen werd het woord pikorde in 1922 voor het eerst geïntroduceerd door de Noorse psycholoog T. Schjelderup-Ebbe. Hij deed onderzoek naar het gedrag van kippen. Hij ontdekte dat kippen, die in een beperkte ruimte worden gehouden, onderling een pikorde kennen. De bovenste hen in de rangorde zal alle andere hennen pikken. De op een na hoogste wordt alleen gepikt door de hen die boven haar staat en pikt alle anderen. Daaronder staat een hen die door de twee hogere hennen gepikt wordt en alle andere kippen pikt, enzovoorts. Onderaan in de pikorde staat dus een hen die door alle kippen gepikt wordt. Het is een duidelijke rangorde.
Ook bij apen zie je een sociale hiërarchie gebaseerd op rangorde. Bovenaan staat de meest dominante aap die bij agressieve interacties – bijten bijvoorbeeld – met groepsgenoten steeds wint. Onderaan staat de minst dominante aap – degene die bij agressieve interacties met zijn groepsgenoten steevast verliest. In deze onderzoeken werden de koppeling dominantie en agressie gelegd. De koppeling van agressie met dominantie is er mede oorzaak van dat het trainen van honden vooral met behulp van straffen vorm kreeg.

Erik Zimen deed begin jaren zestig onderzoek bij wolven en poedels. Uit zijn onderzoek trok hij de conclusie dat honden wel veel dominantieachtige spelletjes deden maar dat daar geen hiërarchische samenlevingsstructuur uit voortkwam. Per situatie strijden honden om de voorrangspositie. Afhankelijk hoe belangrijk bijvoorbeeld eten of een bal is voor een hond bepaald of hij probeert de eerste te zijn. Wie kijkt hoe de meeste honden met hun eigenaar samenleven, ziet dat in sommige situaties de hond de voorrang heeft en in andere de eigenaar. Menig eigenaar is zeer tevreden over deze samenleving en ervaart geen enkel probleem met zijn hond.

In de jaren negentig veranderde de hondentraining door het opkomen van de leertheorie van Skinner. Binnen de leertheorie zijn de gedragingen van een hond het resultaat van leerervaringen binnen de begrenzing van wat genetisch mogelijk is. De rangordetheorie past niet in deze zienswijze.

De praktijk is helaas dat de gemiddelde hondeneigenaar geen idee heeft wat dit inhoudt. Op de meeste hondenscholen en hondenverenigingen worden deze onderwerpen slechts zelden behandeld, meestal omdat de instructeurs hiervan zelf te weinig weten en vast blijven houden aan het idee dat wel of niet gehoorzamen te verklaren is vanuit de 'rangordetheorie'. Dat dit een achterhaald gegeven is, dringt maar moeizaam door tot de hondenliefhebbers. Te vaak nog wordt allerlei gedrag ten onrechte gerelateerd aan een wel of niet juiste dominantiepositie van de hond. Ten onrechte, want het is namelijk niet zo dat als je maar ranghoger bent dan de hond, de hond zich dan ook automatisch zo zal gedragen zoals wij dit willen en altijd zal luisteren, of omgekeerd, dat als een hond NIET luistert, dit een gevolg is van een gebrek aan dominantie van de geleider. Het is namelijk niet zo dat bij iedere handeling die een hond doet hij checkt bij de baas of dat wel door de beugel kan. Dit is bij apen wel het geval.

Van sommige honden hoor je nog wel eens dat je ze 'stevig aan moet pakken', met name van de stoerdere, sterke rassen. Dit is onzin. Een hond fysiek stevig aanpakken is vragen om moeilijkheden. Honden hebben nu eenmaal een fors wapen bij zich: hun gebit. Zeker deze sterke rassen hebben een enorme bijtkracht. Een krachtmeting met deze honden zullen wij als mens uiteindelijk altijd verliezen. Bovendien bereiken we er niks mee als we fysiek geweld inzetten. De hond zal er geen respect door krijgen, hij wordt hooguit angstig of voelt zich uitgedaagd. Als leiderschap moet worden afgedwongen zal er continu repressie moeten worden gebruikt om het leiderschap te behouden. De baas wordt zo de privé-dictator van zijn hond. Dit is geen basis voor een goede baas-hond relatie. Juist bij honden werkt het heel goed om te zorgen dat de hond gemotiveerd is om iets voor je te doen, niet omdat hij bedreigd wordt, maar omdat het hem groepsbinding, iets lekkers of voorrang oplevert. Zo krijg je een hond die graag gehoorzaamt en die het fijn vindt om bij je te zijn. Een hond gedraagt zich als een hond, niet meer en niet minder. Hij heeft er oorspronkelijk geen enkel idee van dat bepaalde gedragingen in onze mensenmaatschappij ongewenst zijn. Een hond moet van ons leren wat wel en niet mag, en elk mens stelt bovendien zijn eigen eisen aan de opvoeding. In deze visie op rangorde heeft de eigenaar controle over het gedrag van zijn hond zonder agressie te gebruiken. Deze controle komt niet voort uit overheersing maar uit een gemeenschappelijke behoefte bij de groep te willen horen. Mensen en honden zijn beide wezens die in groepsverband leven. Dominantie is geen agressie, maar invloed uitoefenen op het gedrag van de ander, dit echter wel met instemming van de ander. Leiderschap wordt gegeven nooit afgedwongen. “